مکانیسم روش های تشخیص و تعیین مقدار آهن در بدن در آزمایشگاه های تشخیص طبی
آهن (IRON ):
بدن برای ساخت هموگلوبین و انتقال اکسیژن به ماهیچه ها (میوگلوبین) نیاز به عنصر آهن دارد. اگر آهن بدن پایین باشد، تمام سلول های بدن به خصوص سلول های ماهیچه ای در بزرگسالان و سلول های عصبی در کودکان نمی توانند عملکرد مناسب خود را انجام دهند. میزان مناسب آهن در محدوده 155 - 40 قرار دارد و اگر در آزمایش فرد مقدار آن کمتر از محدوده نرمال بود، در آزمایش بعدی نیاز به تست فریتین (برای تشخیص کم خونی دقیق تر است) می باشد.
اندازه گیری آهن خون
سنجش میزان آهن سرم با دو تست TIBC و SI انجام می شود. آهن موجود در مواد غذایی پس از خورده شدن از طریق مخاط روده جذب می گردد. در مخاط پروتئینی به نام آپوفریتیتن که توسط سلولهای اپتلیال مخاط روده ساخته می شود، ترکیب گشته و مجموعه این دو در کبد، طحال و مغز استخوان ذخیره می شود.
شکل دیگر آهن در بدن هموزیدرین می باشد. ساختمان پروتئینی فریتین ایجاب می کند که بدن راحت تر از این آهن استفاده کند. لذا در موارد لزوم ابتدا ازفریتین و سپس از هموزیدین استفاده می شود. آهن در خون با پروتئین دیگری به نام ترنسفرین اتصال یافته و انتقل می یابد. آهن بدن در ترکیب عضلات، گلبول های قرمز وبرخی آنزیمها وجود دارد.
شایع ترین علت آنمی ( کم خونی) کمبود آهن می باشد. خونریزی های مزمن نظیر خونریزی از سیستم دستگاه گوارش و یا دوره عادت ماهانه در خانم ها از علل اصلی فقر آهن می باشد. در 20% بیماران مبتلا به زخمهای مزمن دهانی، کمبود آهن زمینه ساز زخمهای شبه آفتی و سایر زخمها می باشد.
کمتر از 1% از آهن بدن به صورت ترنسفرین در خون وجود دارد.
فقر آهن بر اساس مقدار آهن متصل شده به ترنسفرین در پلاسمی خون (SI) و حداکثر میزان آهنی که می تواند توسط ترنسفرین انتقال یابد (TIBC) مشخص می شود.
در شرایط حاملگی و کمبودآهن، میزان آهن سرم پایین و TIBC زیادتر از حد نرمال است. در کم خونی هایی که در رابطه با اختلالات مزمن هستند، میزان TIBC و SI هردو پایین است. در این حالات میزان ذخیره آهن بالاست اما نمی تواند مصرف شود .همچنین MCH شاخص خوبی برای بررسی کمبود آهن است. که اگر مقدار آن بیش از 30 باشد گفته می شود فرد دچار آنمی فقر آهن است. در مواردی که کمبود آهن زیاد نباشد با مصرف غذایی حاوی آهن می توان میزان آن را بالا برد ولی در حالت حاد به فرد قرص آهن یا سرم آهن تجویز می شود.
اندازه گیری آهن
آزمایش اندازه گیری آهن، میزان آهن موجود در خون را اندازه گیری می کند تا وضعیت متابولیزه شدن آهن در بدن مشخص شود. آهن جز مواد معدنی است که هموگلوبین به آن نیاز دارد. هموگلوبین پروتئینی است در گلبول های قرمز که وظیفه حمل اکسیژن را به عهده دارد. آهن نیز برای تامین انرژی و عملکرد درست عضلات و اعضای بدن لازم است.
حدود ۷۰ درصد آهن موجود در بدن به هموگلوبین موجود در گلبول های قرمز محدود می شود. بقیه به پروتئین های دیگر ( ترانسفرین موجود در خون و یا فریتین در مغز استخوان ) و یا فرم ذخیره شده در دیگر بافت های بدن محدود شده است. وقتی گلبول های قرمز از بین می روند، آهن موجود در آن ها آزاد می شود و به وسیله ی ترانسفرین به مغز استخوان و سایر ارگان ها مثل کبد و طحال منتقل می شود. در مغز استخوان آهن ذخیره می شود تا زمانی که مجددا گلبول قرمز جدید ساخته شود.
منبع اصلی آهن برای بدن، مواد غذایی است. مثل جگر و یا گوشت قرمز، تخم مرغ، ماهی و سبزیجات برگ دار سبز. بدن در زمان رشد به آهن بیشتری نیاز دارد ( مثل زمان نوجوانی )، زمان بارداری و شیر دهی و یا زمانی که آهن در بدن کاهش می یابد ( مثل خونریزی ).
در یک آقای سالم و بالغ آهن مورد نیاز از طریق مواد غذایی که مصرف می کند، تامین می شود. آقایان میزان ذخیره آهن در بدنشان برای سال ها کافی است، حتی اگر آهن مصرف نکنند. در برخی موارد، آقایان به علت نوع رژیم غذایی دچار کم خونی فقر آهن می شوند.
اما خانم ها مقدار زیادی آهن در زمان خونریزی قاعدگی بارداری و یا شیر دهی از دست می دهند. بنابر این زنان با احتمال بیشتری نسبت به مردان به فقر آهن دچار می شوند و نیاز به مصرف مکمل آهن دارند.
فقر آهن در آقایان و خانم ها بعد از یائسگی اغلب به علت خونریزی غیر طبیعی رخ می دهد که اغلب به علت زخم های گوارشی مثل زخم معده و یا سرطان روده بزرگ می باشد. در آزمایش اندازه گیری آهن موارد زیر بررسی می شود: میزان آهنی که به ترانسفرین متصل است ( آهن سرم )
بررسی میزان آهن مورد نیاز برای اتصال به ترانسفرین به نام ظرفیت تام اتصالی ترانسفرین ( TIBC ).
اندازه گیری درصدی از هموگلوبین که آهن به آن متصل نیست که به آن مقدار اشباع ترانسفرین می گویند.
علت آزمایش اندازه گیری آهن چیست؟
آزمایش اندازه گیری آهن به دلایل زیر انجام می شود:
بررسی کم خونی فقر آهن بررسی شرایطی به نام هموکروماتوزیس بررسی روند درمانی کمبود آهن بررسی وضعیت تغذیه ای
خطرات
ممکن است کمی کبودی در محل خون گیری بوجود بیاید. اگر بعد از خون گیری چند دقیقه محل را فشار دهید، احتمال کمی وجود دارد که محل نمونه گیری کبود شود.
در موارد نادری٬ ممکن است بعد از گرفتن نمونه خون، رگ متورم شود. که به این حالت فلبیت می گویند. انجام کمپرس گرم چند بار در روز می تواند به بهبودی این وضعیت کمک کند. خون گیری می تواند برای افرادی که بیماری انعقادی دارند ٬ مشکل ایجاد کند. آسپیرین ٬ وارفارین و سایر داروهای رقیق کننده خون می توانند باعث افزایش خونریزی شوند. اگر شما مشکل انعقاد خون و یا خونریزی دارید و یا اگر داروی رقیق کننده خون مصرف می کنید، باید قبل از خون دادن به پزشک اطلاع دهید.
نتیجه آزمایش اندازه گیری آهن
آزمایش بررسی میزان آهن در خون برای بررسی میزان متابولیزه شدن آهن در بدن انجام می شود.
میزان طبیعی آهن
میزان طبیعی آهن در جدول زیر ذکر شده است که مقادیر مرجع نامیده می شود و فقط برای راهنمایی است. این مقادیر از یک آزمایشگاه با آزمایشگاه دیگر متفاوت است٬ و آزمایشگاهی که شما مراجعه می کنید ممکن است میزان مقادیر نرمال آن با مقادیر این جدول متفاوت باشد. جواب آزمایش باید میزان نرمالی را که آن آزمایشگاه استفاده می کند، داشته باشد. همچنین ٬ پزشک نتایج را بر اساس سلامتی و یا عوامل دیگر ارزیابی می کند. این به این معنا است که اگر جواب آزمایش خارج از میزان نرمال بود، ممکن است برای شما یا برای آن آزمایشگاه این میزان نرمال باشد.
آهن سرم
مردان: 70–175 میکروگرم در دسی لیتر (mcg/dL) یا 12.5–31.3 میکرومول در لیتر (mcmol/L)زنان: 50–150 mcg/dL یا 8.9–26.8 mcmol/L
اطفال: 50-120 mcg/dL یا 9.0–21.5 mcmol/Lظرفیت تام اتصالی آهن (TIBC)مردان و زنان: 250–450 mcg/dL یا 45–76 mcmol/L
اشباع ترانسفرین مردان: 10%–50% زنان: 15%–50%
افزایش و کاهش میزان آهن
اندازه گیری میزان آهن سرم TIBC و ظرفیت اشباع ترانسفرین برای بررسی کم خونی فقر آهن و یا سایر بیماری ها انجام می شود.
این معیارها برای بررسی این که مقادیر بالای آهن به علت هموکروماتوز است یا به دلایل دیگر، مورد استفاده قرار می گیرد.
سایر شرایطی که میزان آهن TIBC و درصد اشباع ترانسفرین را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از:
کم خونی همولیتیک: این بیماری به علت کاهش میزان حمل اکسیژن توسط هموگلوبین موجود در گلبول های قرمز رخ می دهد. میزان آهن اغلب طبیعی است.
تالاسمی. یک اختلال خونی ارثی است. میزان آهن اغلب طبیعی است اما ممکن است میزان فریتین به دلیل تزریق خون زیاد بالا باشد.
سیروز: زمانی اتفاق می افتد که کبد دچار التهاب و آسیب شود.
مسمومیت با سرب: ماه ها و یا سال ها بعد از تماس با سرب در زمینه ی مسمومیت با سرب اتفاق می افتد.
کم خونی فقر آهن: وقتی میزان آهن کاهش می یابد، سبب می شود که حمل اکسیژن توسط هموگلوبین کم شود. در این بیماری میزان آهن کم، درصد اشباع ترانسفرین زیاد و میزان فریتین کم می شود. روماتوئید آرتریت ( روماتیسم مفصلی): این شکل از آرتریت، التهاب غشا و یا بافت پوششی مفاصل است.
نارسایی کلیه
خونریزی ع
فونت شدید
مصرف زیاد مکمل آهن
چه عواملی بر نتیجه آزمایش تاثیر دارد؟ عللی که شما ممکن است نتوانید این آزمایش را انجام دهید و این که نتایج آزمایش ممکن است مفید نباشد، عبارتند از:
مصرف برخی داروها مثل کلرامفنیکل، داروهای ضد بارداری، کورتیکو تروپین، استروژن و مکمل آهن. مصرف داروهای گیاهی مصرف مکمل ویتامین B12 ، ۴۸ ساعت قبل از انجام آزمایش اندازه گیری آهن. کمبود خواب استرس زیاد سابقه تزریق خون در ۴ ماه گذشته
بررسی ها و تفکرات مصرف مکمل آهن برای از بین بردن خستگی ممکن است مشکلات مربوط به آهن را مخفی کند. قبل از مصرف مکمل آهن با پزشک خود مشورت کنید.
میزان آهن سرم در طول روز متفاوت است و بهترین زمان برای اندازه گیری آن اول صبح است، وقتی که آهن سرمی در بالاترین سطح خود قرار دارد.
نتیجه آزمایش اندازه گیری آهن معمولا با نتیجه آزمایش CBC ،فریتین و ترانسفرین بررسی می شود. اگر کمبود آهن وجود دارد، آزمایش فریتین اغلب از اندازه گیری آهن مفید تر است. آزمایش آهن سرم و فریتین اغلب به طور همزمان انجام می شود.آزمایشی به نام رنگ آمیزی سیدروسیت برای بررسی گلبول های قرمزی که ذرات آهن در آنها رسوب کرده است، استفاده می شود. به طور طبیعی تعداد کمی سیدروسیت در خون وجود دارد. افزایش میزان سیدروسیت در خون بالغین ممکن است نشانه نوعی کم خونی ( مسمومیت با سرب، هموکروماتوزیس و یا عفونت شدید) باشد.وقتی کم خونی فقر آهن تشخیص داده می شود، منبع کم خونی باید بررسی و درمان شود. کم خونی فقر آهن به علت خونریزی مزمن، از دست دادن خون در قاعدگی ، بارداری، عدم وجود آهن کافی در مواد غذایی و یا خونریزی دستگاه گوارش ( زخم ، پولیپ کولون، سرطان کولون، هموروئید ) رخ می دهد. در موارد نادری مقدار زیادی آهن از طریق پوست و یا ادرار دفع می شود ( به علت بیماری پسوریازیس ) کم خونی فقر آهن به راحتی با مصرف مکمل آهن قابل درمان است، اما مسئله ای که اهمیت دارد، بررسی علت زمینه ای کاهش آهن و متوقف کردن این سیر است. هموکروماتوزیس با داروهایی که کمک می کند تا آهن اضافی از بدن دفع شود، درمان می شود. روش دیگر برای از دست دادن آهن اضافی، حجامت است.
تفسیر آزمایشگاهی فقر آهن
یکی از متداول‌ترین بیماری‌هایی که در آزمایشگاه با آن مواجه می‌شویم فقر آهن است. فقر آهن به نوبه خود می‌تواند سبب کم خونی گردد.
کم خونی فقر آهن در خانم‌ها به علت پریود ماهانه شایع است اما در آقایان باید بطور جدی پیگیری و ریشه‌یابی شود. سوالی که مطرح می‌شود این است که در بررسی فقر آهن انجام چه آزمایشاتی ضروری است وآیا می‌توان به سنجش میزان آهن سرم و یا هموگلوبین اکتفاء نمود و یا آزمایشات بیشتری لازم است. برای پاسخ به این سوال ابتدا مراحل ایجاد آنمی فقر آهن را در ارتباط با تغییرات آزمایشگاهی بررسی می‌کنیم.
1- مرحله اول: در این مرحله فقط فرتیتن سرم کاهش می‌یابد وسایر عوامل مانند تی‌آی‌بی‌سی، آهن و هموگلوبین طبیعی هستند.
2- مرحله دوم: در این مرحله TIBC هم افزایش می‌یابد ولی آهن و هموگلوبین طبیعی است.
3- مرحله سوم: علاوه بر موارد بالا کاهش آهن هم مشاهد می‌شود.
4- مرحله چهارم: به موارد فوق کاهش هموگلوبین هم اضافه می‌شود.
باید توجه داشت که در کاهش هموگلوبین ابتدا گلبول‌ها به صورت نروموکروم و نروموسیت بوده و به تدریج به فرم میکروسیت و هیپوکروم در می‌آیند.
نکات قابل توجه:
نکته اول: پایین بودن فرتیتن دلیل برکمبود ذخایر می‌باشد اما بالا بودن آن فقر آهن را رد نمی‌کند زیرا فریتین جزء پروتئین‌های فاز حاد بود و در عفونت‌ها والتهابات افزایش می‌یابد.
نکته دوم: نوسان روزانه آهن سرم خیلی زیاد بوده و بین 30 تا 100 درصد گزارش شده و ضمنا در التهابات، اریتروپویز مختل و مصرف آهن خوراکی افزایش می‌یابد لذا اکتفاء به یک نتیجه منفرد آهن سرم معقول نمی‌باشد.
نکته سوم:ترانسفرین پروتئینی است که آهن را منتقل می‌کند و می‌توان آنرا مستقیما اندازه گرفت و یا اینکه از روی TIBC تخمین زد که برابر مقدار آهنی است که به سرم اضافه می‌شود و می‌تواند به طور اختصاصی با پروتئین‌های سرم پیوند یابد ترانسفرین در التهاب و بدخیمی بیماری کبد و سو تغذیه کاهش می‌یابد و در حاملگی و مصرف ضد حاملگی‌های خوراکی افزایش می‌یابد.
نکته 4:نسبت آهن سرم به IBC را اشتباع ترانسفرین نامند کاهش آن به کمتر از 16% نشان فقر آهن است در بچه‌ها این نسبت کمتر است وتا 7% هم می‌تواند برسد درصد اشباع ترانسفرین نیز با تاثیر از آهن نوسان روزانه زیادی دارد و اختصاصی نیست کاهش همزمان آن با فریتین به عنوان فقر آهن قابل تفسیر است.
نکته 5: به گفته برخی محققین
افزایش RDW اولین نشانه هماتولوژیک فقر آهن است و ازآهن سرم، اشباع ترانسفرین، یا میزان فریتین حساس‌تر می‌باشد.(مشاهدات نگارنده این ادعا را تایید نمی‌کند)
Serum Transferrin Receptor assay(TfR)جدیدترین آزمایشی است که فقر آهن را در سطح سلولی بررسی می‌کند
این رسپتورها در سطح سلول‌ها قرار دارند و به آهن باند شده با ترانسفرین اجازه دخول به سلول را می‌دهند در کاهش آهن میزان این رسپتورها برای جبران کمبود آهن افزایش می‌یابد. تعداد رسپتورهای محلول در پلاسما با تعداد آنها در غشاء سلول متناسب است در آنمی فقر آهن مقدار آن سه تا چهار برابر حد طبیعی می‌گردد.
وقتی که مقدار فریتین از 12 مییکروگرم در لیتر پایین‌تر بیاید رسپتورها افزایش می‌یابند برخلاف فریتین مقدار آن در بیماری‌های التهابی یا کبدی تغییر نمی‌یابد و در افتراق آنمی فقر آهن از آنمی بیماری‌های مزمن مفید می‌باشد.
در آنمی عمکلردی شاخص حساس‌تری نسبت به MCV و پروتوپورفرین گلبول قرمز بوده و سریع‌تر افزایش می‌یابد.
این پارامتر به ویژه در حاملگی شاخصی مناسب‌تری برای تشخیص فقر آهن در مقایسه با فریتین، پروتوپورفرین اریتروسیت و MCV می‌باشد.
اساساً آهن به جهت شرکت در ساختمان گلبول های قرمز، از عناصر اصلی مورد نیاز بدن است. گلبول های قرمز، اکسیژن را در بدن حمل می کنند. پروتئین اصلی گلبول قرمز که اکسیژن به آن متصل می شود، هموگلوبین نامیده می شود. در واقع هموگلوبین ماده شیمیایی غنی از آهن است. معمولاً در افراد سالم حدود 65 درصد آهن بدن به طور متصل با هموگلوبین می باشد.
آهن همچنین برای بسیاری از سلول های دیگر مورد نیاز است؛ به خصوص سلول های ماهیچه ای که نوع دیگر پروتئین متصل به اکسیژن به نام میوگلوبین را دارا هستند. حدود 4 درصد آهن بدن به صورت متصل با میوگلوبین می باشد.
فرم ذخیره ی آهن، فریتین نام دارد که حدود 30 درصد کل آهن را تشکیل می دهد و آهن را در کبد، مغز استخوان و نخاع ذخیره می کند.
درصد بسیار کمی از آهن بدن نیز به نام ترانسفرین وجود دارد که وظیفه ی انتقال آهن را در خون و ساختمان آنزیم های سلولی به عهده دارد.
آهن آزاد بسیار فعال است و واکنش هایی که به وسیله ی رادیکال آزاد انجام می گیرد را سرعت می بخشد و بنابراین به صورت آزاد در مایعات بدن وجود ندارد.
کمبود آهن موجب کم خونی و ناتوانی در انتقال اکسیژن در بدن شده و نشانه هایی که ناشی از کمبود اکسیژن است(نظیر خستگی مزمن و پوست رنگ پریده) ظاهر می شود.
برای تعیین میزان آهن سرم و نهایتاً تشخیص کم خونی و نوع آن آزمایشات متعددی انجام می گیرد که به طور خلاصه در ذیل به آن اشاره شده است:
تست آهن سرم:در این تست، آهن در گردش بدن که به صورت ترانسفرین موجود است، اندازه گیری می شود و در واقع منعکس کننده ی کل آهن بدن است. این تست میزان سطح آهن را در همان مقطع زمانی خاص نشان می دهد و برای تعیین کمبود آهن مزمن یا سایر مشکلات مرتبط خیلی مفید نیست، چون متأثر از زمان، رژیم غذایی، بیماری هایی نظیر هپاتیت و سیکل ماهانه می شود. اما به هر حال هنگامی که این تست به همراه سایر آزمایشات به طور موازی انجام شود، اطلاعات مفیدی به دست می دهد.
تست فریتین: فریتین نشان دهنده ی ذخایر آهن بدن است. فریتین پروتئین کلیدی است که آهن را در مناطق خاص نظیر کبد و مغز استخوان(محل گلبول سازی) ذخیره می کند. اگر آهن رژیم غذای کم شود یا مشکلات سوء جذب حاصل شود یا این که فردی سیکل ماهانه ی سنگین داشته باشد اولین محل تخلیه ی آهن، در فریتین رخ می دهد؛ به این معنی که افت سطح آهن فریتین قبل از تخلیه آهن سرم مشاهده می شود و متاسفانه این کاهش هیچ نشانه ی واضح و آشکاری به همراه ندارد. برای دریافت مکمل آهن بهتر است میزان ذخیره فریتین در آزمایشات تعیین شود، زیرا بعضی اوقات با دریافت مکمل احساس بدی به فرد دست می دهد و این نشان دهنده ی زیاد بودن میزان مکمل است.
دریافت یا جذب زیاد آهن نیز که به هموکروماتوز معروف است، با اندازه گیری ذخیره ی فریتین مشخص می شود، چون در اثر دریافت آهن اضافی نیز اولین محل تجمع آن به صورت فریتین است.
نشانه های کم خونی فقر آهن به ندرت قبل از کاهش هموگلوبین به زیر 10 ظاهر می شوند، اما همزمان با تخلیه ذخایر آهن(فریتین) علاوه بر نشانه های معمول(خستگی مزمن، بی حالی، ضعف، سردرد، سرگیجه)، سایر نشانه های نظیر کوتاهی تنفس، وزوز گوش ها، تحریک پذیری و به دنبال شدت آن، درد قفسه سینه، درد پا، شوک و حتی اختلال در کار قلب رخ می دهد. در بچه ها اختلال یادگیری ممکن است مشاهده شود.
TIBC: این تست میزان ترانسفرین موجود در خون را اندازه گیری می کند. ترانسفرین یک پروتئین موجود در خون است که آهن را از محلی که از غذا جذب می شود(یعنی روده) دریافت کرده و در خون حمل نموده و به جایی که سلول ها آن را مصرف می کند، منتقل می کند.
هنگامی که ذخایر آهن پایین است، بدن ترانسفرین بیشتری می سازد. چون سعی دارد آهن بیشتری را تا حد امکان از روده جذب نماید. به طور متوسط یک سوم ترانسفرین بدن، برای حمل و نقل آهن به کار می رود. این بدان معنی است که سرم خون افراد سالم دارای یک ظرفیت اضافی برای باند شدن با آهن می باشد که UIBC (ظرفیت باند شده آهن غیراشباع) نامیده می شود. در واقع میزان TIBC مساوی است با: آهن سرم + UIBC
هر کدام از این سه مورد به تنهایی ارزش تشخیصی کمتری دارند، اما اگر در آزمایشات به طور موازی انجام گیرند، اطلاعات تشخیصی مفیدی را در خصوص کم خونی به دست می دهند.
هموگلوبین: در واقع هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در خون است. در تست هموگلوبین سرم، سطح هموگلوبین کل خون اندازه گیری می شود که نشانه ی خوبی از توانایی خون برای تحویل اکسیژن به بافت ها و ارگان ها و انتقال مواد دفعی(CO2) به شش ها است.
هنگامی که مشکوک به آنمی هستیم این تست انجام می شود. اگر هموگلوبین شما پایین باشد، شما ممکن است دچار کم خونی باشید، شرایطی که بدن شما اکسیژن کافی نمی گیرد و خستگی و ضعف بر شما غالب می شود. هموگلوبین وقتی به کمتر از نرمال می رسد که یا تخریب گلبول قرمز زیاد شود یا خونریزی رخ داده باشد یا این که تولید گلبول قرمز به کمتر از نرمال برسد. اگر یک فرد سالم باشد، نشان های کم خونی معمولاً وقتی هموگلوبین به زیر mg/d1 10 برسد ظاهر می شوند.
هماتوکریت: درصد گلبول های قرمز را در کل حجم خون اندازه گیری می کند. در واقع هماتوکریت سهم خونی است که از گلبول قرمز ساخته شده است و میزان آن به صورت درصد بیان می شود. به عنوان مثال هماتوکریت 40 درصد به این معنی است که در 100 میلی لیتر خون، 40 میلی لیتر گلبول قرمز وجود دارد. هنگامی که حجم پلاسما کاهش یابد(در کم آبی) یا تعداد گلبول قرمز افزایش پیدا کند، هماتوکریت افزایش می یابد. اما وقتی هماتوکریت به زیر نرمال برسد نشانه کم خونی است. هماتوکریت نشان دهنده هم تعداد گلبول قرمز و هم حجم آن است. یعنی اگر حجم گلبول قرمز کم شود، هماتوکریت نیز کاهش می یابد.
متوسط حجم پلاکت(MPV): در واقع سایز پلاکت ها را نشان می دهد. پلاکت های جدید همیشه بزرگ تر هستند و افزایش حجم پلاکت هنگامی رخ می دهد که تعداد پلاکت های تولید شده رو به افزایش باشد. MPV اطلاعاتی راجع به تولید پلاکت در مغز استخوان به پزشک می دهد.
جزء آزمایشات CBC است. در واقع CBC تعیین می کند که آیا گلبول های قرمز کافی هستند و یا شکل نرمال دارند یا خیر؟ از نظر ظاهر شناسی، کمبود آهن، ویتامین B12 و فولات تغییر شکل متفاوتی را در شکل گلبول قرمز حاصل می کنند. اگر تعداد گلبول های قرمز ناکافی باشد گفته می شود فرد آنمیک است، اما برای تعیین نوع کم خونی حتماً شکل گلبول قرمز باید مورد بررسی قرار گیرد. سایر آزمایشات مربوط به CBC که در تعیین حجم گلبول قرمز به کار می روند، عبارت هستند از:
MCV (متوسط حجم گلبولیدر این بررسی سایز متوسط گلبول قرمز تعیین می شود. وقتی گلبول قرمز بزرگ تر از نرمال است MBV بیشتر است و به آن کم خونی ماکروسیتیک گفته می شود که به عنوان مثال در کم خونی ناشی از کمبود B12 مشاهده می شود، اما هنگامی که گلبول های قرمز کوچک تر از نرمال باشند(میکروسیتیک)، کم خونی فقر آهن یا تالاسمی ممکن است وجود داشته باشد.
MCHمتوسط هموگلوبین گلبولی MCH، محاسبه مقدار متوسط هموگلوبین درون گلبول قرمز است. در کم خونی ماکروسیتیک گلبول ها بزرگ تر بوده و MCH افزایش می یابد، در حالی که در کم خونی آهن MCH کاهش می یابد.
MCHC محاسبه غلظت متوسط هموگلوبین داخل گلبول قرمز است. وقتی هموگلوبین به صورت غیرطبیعی در گلبول قرمز رقیق شود، گلبول قرمز کم رنگ تر(هیپوکرومیک) از حد نرمال است که در کم خونی فقر آهن و تالاسمی مشاهده می شود. افزایش MCHC هنگامی رخ می دهد که هموگلوبین به صورت غیر طبیعی داخل گلبول قرمز تغلیظ شود، مثلاً در سوختگی ها.
پروتوپورفیرین‌های آزاد گلبول‌های قرمز (FEP)
(Free Erythrocyte Protoporphyrins) این آزمایش، یک تست غربالگری به منظور تشخیص فقر آهن و مسمومیت با سرب، به ویژه در کودکان می‌باشد. در هر دو شرایط فوق، آخرین مرحله سنتز هم (Heme) به ترتیب در اثر عدم وجود آهن و اثر مهاری سرب متوقف می‌شود، بنابراین، پیش‌سازهای هم (Heme)، به ویژه پروتوپورفیرین IX تجمع می‌یابند. افزایش FEP همچنین در موارد نادر اریتروپوئتیک پورفیریا (Erythropoietic porphyria) و اریتروپوئتیک پروتوپورفیریا (Erythropoietic protoporphyria) دیده می‌شود. اختلالات تالاسمیک دارای سطح طبیعی از FEP می‌باشند.
رنگ آمیزی سیتوشیمی (Cytochemical staining) رنگ آمیزی Cytochemical هموسیدرین در آسپیره‌های مغز استخوان به وسیله واکنش Prussian blue، قطعی‌ترین آزمایش برای بررسی وضعیت آهن می‌باشد. این آزمایش به عنوان استاندارد طلایی (Gold standard) پذیرفته شده است.
تعیین مقدار آهن کبد (Quantitative iron in liver) اندازه‌گیری آهن در نمونه بیوپسی کبد در تشخیص هموکروماتوزیس به ویژه در مواردی که سطح سرمی آهن و TIBC در حد مرز (Borderline) باشد، بسیار کمک کننده است. تهاجمی بودن این روش، بزرگ‌ترین عیب آن به شمار رفته و انجام آزمایش را مشکل می‌سازد. مقادیر نرمال آهن در بیوپسی کبد، 300- 100 میکروگرم در هر گرم از بافت مرطوب (Wet tissue) می‌باشد.
Serum Transferrin Receptor assay (sTfR) (TfR) تست‌های آزمایشگاهی بررسی وضعیت آهن بدن شامل آهن سرم، TIBC و فریتین سرم بوده که هر کدام از این پارامترها دارای مزایا و معایب خاص خود می‌باشند. سطح آهن سرم و TIBC در تشخیص مراحل پیشرفته آنمی فقر آهن مفید بوده اما حساسیت آنها در تشخیص مراحل اولیه آنمی فقر آهن، محدود است. برعکس، سطح فریتین سرم در تشخیص مراحل اولیه آنمی فقر آهن، بسیار مفید بوده؛ اما مزایای آن تحت‌الشعاع افزایش غیر اختصاصی آن در بیماری‌های التهابی و آسیب سلولهای کبدی (Hepatocellular disease) قرار گرفته است، از این رو نیاز به مارکر بهتری برای ارزیابی وضعیت بدن احساس می‌شد که با معرفی sTfR به این نیاز پاسخ داده شده است.
اغلب سلولهای بدن در سطح خود دارای رسپتورهای ترانسفرین بوده که وظیفه آنها انتقال آهن متصل شده به ترانسفرین پلاسما به درون سلول می‌باشد. این رسپتورهای محلول ترانسفرین جزء گلیکوپروتئین‌های گذرنده از عرض غشای سلولی (Trans-membrane glycoprotein) بوده که میزان برداشت آهن موجود در گردش خون به درون سلول‌ها را بر عهده دارند. در داخل خون، آهن از طریق اتصال به ترانسفرین منتقل شده و ترانسفرین نیز از طریق اتصال به رسپتورهای ویژه ترانسفرین (TfR) در سطح سلولهای هدف و با کمک پدیده اندوسیتوز، آهن خود را به درون سلول‌ها منتقل مینماید. در نتیجه pH پایین اندوزوم‌ها، آهن به درون سیتوپلاسم آزاد شده و ترانسفرین آزاد شده‌ی فاقد آهن نیز مجدداً به رسپتور سطح سلولی خود متصل شده و به سطح سلولی برمی‌گردد و متعاقب آن آزاد می‌شود. تراکم این رسپتورهای سطح سلولی در رده‌های گلبول‌های قرمز مغز استخوان و جفت از سایر بافت‌ها بیشتر بوده که به خاطر نیاز بیشتر این دو بافت به آهن در مقایسه با سایر بافت‌ها می‌باشد.
تعداد رسپتورهای محلول در سرم و یا پلاسما با تعداد آنها در غشاء سلول متناسب است. نیاز متابولیک سلولهای دارای کمبود آهن، نیاز به افزایش تولید رسپتورهای ترانسفرین سطح سلولی (TfR) به منظور تسهیل برداشت بیشتر آهن و سرکوب سنتز فریتین می‌باشد. برعکس، در طی افزایش محتوای آهن سلول‌ها، سنتز فریتین افزایش و تولید TfR، سرکوب می‌گردد.
sTfR در سرم نیز قابل تشخیص بوده و به عنوان یک مارکر بسیار خوب برای نشان دادن تولید گلبول‌های قرمز (Erythropoiesis) معرفی شده است. سطح sTfR سرمی در بیماران با فقر آهن و در شرایط با هیپرپلازی رده گلبول‌های قرمز (Erythroid hyperplasia) از قبیل آنمی همولیتیک، بتا تالاسمی و پلی‌سیتمی افزایش و در شرایط هیپوپلازی رده گلبول‌های قرمز (Erythroid hypoplasia) از قبیل آنمی آپلاستیک، کاهش می‌یابد. مهم‌ترین ارزش اندازه‌گیری sTfRکمک به تشخیص افتراقی آنمی‌های میکروسیتیک می‌باشد. افزایش سطح sTfR سرمی، منعکس کننده کاهش آهن درون سلولی بوده و اندازه‌گیری آن به افتراق آنمی ناشی از التهاب از آنمی ناشی از فقر آهن کمک می‌کند.
TfR جدیدترین آزمایشی است که فقر آهن را در سطح سلولی بررسی مینماید. این آزمایش اندیکاتور بهتری برای ارزیابی وضعیت آهن بدن بوده و همچنین تحت تأثیر التهاب و سن نیز قرار نمی‌گیرد. در طی کاهش آهن به منظور کاهش جبران آن، میزان این رسپتورها افزایش می‌یابد. میزان رسپتورهای فوق در آنمی فقر آهن به میزان 3 تا 4 برابر میزان طبیعی افزایش می‌یابد.
ارزش آزمایش sTfR در تشخیص آنمی فقر آهن، قابل مقایسه با فریتین بوده و همچنین توانایی افتراق آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن از آنمی ناشی از فقر آهن به ویژه در افراد مسن را نیز دارا می‌باشد. غلظت sTfR در آنمی فقر آهن با یک شیب تند افزایش یافته؛ در حالی که غلظت آن در آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن کاهش می‌یابد. اهمیت افتراق آنمی ناشی از فقر آهن از آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن در درمان‌های متفاوت این دو بیماری بوده و بنابراین ضرورت دارد که بتوان با کمک آزمایش‌های غیر تهاجمی از قبیل sTfR، این دو اختلال را از یکدیگر افتراق داد.تاکنون بررسی مغز استخوان به عنوان مارکر قطعی تشخیص فقر آهن مطرح بود که با توجه به تهاجمی بودن این روش و رضایت کمتر بیماران از انجام این آزمایش، انجام آن را با مشکل همراه می‌ساخت. افزایش sTfR در تشخیص آنمی فقر آهن دارای حساسیت و اختصاصیت 100% است؛ در حالی که میزان حساسیت و اختصاصیت کاهش sTfR در تشخیص آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن به ترتیب 6/66% و 1000% می‌باشد.
هنگامی که میزان فریتین سرم و یا پلاسما از 12 میکروگرم در لیتر کمتر شود، این رسپتورها شروع به افزایش می‌کنند. برخلاف فریتین، میزان این رسپتورها در بیماری‌های التهابی و یا کبدی تغییر نمی‌یابد و از این رو می‌تواند در افتراق آنمی فقر آهن از آنمی بیماری‌های مزمن مفید باشد. سطح sTfR در بیماران دارای آنمی فقر آهن دارای رابطه معکوس با سطح فریتین سرم، غلظت هموگلوبین، MCV و MCH است. اعتقاد بر این است که در آنمی فقر آهن، میزان این رسپتورها نسبت به سایر پارامترها از قبیل MCV و پروتوپورفیرین گلبول‌های قرمز سریع‌تر تغییر نموده و از این رو شاخص حساس‌تری نسبت به MCV و پروتوپورفیرین گلبول‌های قرمز بشمار می‌رود. همچنین نشان داده شده است که اندازه‌گیریsTfR به منظور تشخیص آنمی فقر آهن در طی حاملگی شاخص مناسب‌تری در مقایسه با فریتین، پروتوپورفیرین گلبول‌های قرمز و MCV می‌باشد.
روش‌های اندازه‌گیری sTfR اندازه‌گیری sTfR می‌تواند از طریق Enzyme immunoassay صورت گیرد.
