کلیه

کُلیه یکی از اندام‌های درونی بدن انسان و برخی دیگر از جانداران است. کار کلیه تصفیه خون از مواد زائد و دفع متابولیت‌های بدن می‌باشد.

 

آناتومی کلیه
کلیه‌ها یک جفت عضو لوبیایی شکل و قهوه‌ای رنگ می‌باشند که در طرفین ستون فقرات و در موازات اصلی مهره 1 تا 3 کمری قرار دارند. کلیه‌ها در انسان بر روی جدار خلفی شکم و بیرون از حفره صفاق قرار دارند. وزن هر کلیه در بالغین ۱۵۰ گرم می‌باشد و اندازه آن تقریباً با مشت بسته برابر است. میانه کلیه دارای فرورفتگی به نام ناف است که شریان و ورید کلیوی، اعصاب، عروق لنفاتیک و حالب از آن می‌گذرند. حالب ادرار نهایی را به مثانه می‌برد تا ذخیره شده و سپس دفع گردد. کلیه از کپسولی پوشیده شده است تا از آن، محافظت شود.

 

در صورت برش طولی، دو ناحیه عمده دیده می‌شود که عبارتند از قشر که در بیرون قرار گرفته است و قسمت مرکزی که ناحیه داخلی است. قسمت مرکزی به بافت مخروطی شکل به نام هرم‌های کلیه تقسیم شده است. قاعده هر هرم بر روی لبه‌های بین قشر و قسمت مرکزی قرار گرفته است و راس آن در پاپیلا است که به درون فضای لگنچه کلیه، برجسته می‌شود. لگنچه استطاله قیفی‌شکل انتهای بالایی حالب است. لبه خارجی لگنچه به دو حفره به نام کالیس‌های بزرگ تقسیم می‌شود که رو به پایین امتداد می‌یابند و به کالیس‌های کوچک تقسیم می‌شوند. کالیس‌های کوچک ادرار لوله‌های هر پاپیلا را جمع‌آوری می‌کنند. کالیس‌ها، لگنچه و حالب، ادرار را به سمت مثانه پیش می‌برند و تا زمان دفع در آن جا ذخیره می‌شود.

 

وظایف کلیه
یکی از اصلی‌ترین وظایف کلیه بیرون راندن مواد زاید تولید شده بر اثر متابولیسم و یا خورده شده، می‌باشد. کنترل حجم و ترکیبات مایعات بدن نیز از کارکردهای کلیه می‌باشد. قسمت عمده حفظ تعادل بین میزان دریافت و میزان دفع در مورد آب و تقریباً تمام الکترولیت‌های بدن بر عهده کلیه‌ها می‌باشد.

 

کلیه‌ها مهم‌ترین وظیفه خود را با تصفیه پلاسما و برداشت مواد از فیلتر، بسته به نیازهای بدن انجام می‌دهند. کلیه‌های با دفع مواد ناخواسته به توسط ادرار بدن را تمیز کرده و مواد مورد نیاز را به خون بازمی‌گردانند.

 

دفع محصولات زائد متابولیک، مواد شیمیایی خارجی، داروها و متابولیت‌های هورمون‌ها
دفع محصولات زائد متابولیسم که در بدن نیاز نیستند، عمدتاً بر عهده کلیه‌ها می‌باشد. اوره، کراتینین، اسیداوریک، محصولات نهایی تجزیه هموگلوبین و متابولیت‌های هورمون‌های مختلف از این دسته می‌باشند.

 

تنظیم تعادل آب و الکترولیت‌ها
لازمه برقراری هومئوستاز این است که دفع آب و الکترولیت‌ها دقیقاً مطابق با دریافت آن‌ها باشد.

 

تنظیم فشار شریانی
کلیه‌ها با دفع مقادیر متغیر سدیم و آب، نقش بارز در تنظیم بلندمدت فشار شریانی دارند. علاوه بر آن‌ها، با ترشح هورمون‌ها و یا مواد موثر بر عروق مثل رنین در تنظیم کوتاه‌مدت فشار شریانی نیز نقش دارند. رنین باعث ساخت محصولات موثر بر عروق به مانند آنژیوتانسین ۲ می‌شود.

 

تنظیم تعادل اسید و باز
کلیه‌ها با دفع اسیدها و تنظیم ذخایر بازی مایعات بدن، تعادل اسید و باز را با هم‌کاری ریه‌ها تنظیم می‌کنند به این صورت که با خوردن مواد خوراکی که PH خون را پایین برده و به سمت اسیدی شدن می برند، کلیه ها میزان دفع یون های +H را افزایش می دهند؛از طرفی در صورت مصرف غذاهایی که PH خون را افزایش داده و به سمت بازی(قلیایی)شدن می برد، کلیه ها میزان دفع یون -HCO3 یا همان یون بی کربنات را از طریق ادرار افزایش می دهند.

 

تنظیم تولید گویچه‌های سرخ
کلیه‌ها اریتروپوییتین ترشح می‌کنند که تولید گویچه‌های سرخ از سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغزاستخوان را تحریک می‌کنند. تقریباً تمام اریتروپوییتین که در افراد سالم به خون ترشح می‌شوند، از کلیه‌ها است.

 

تولید۱، ۲۵-دی‌هیدروکسی ویتامین دی۳
کلیه‌ها با هیدروکسیلاسیون ویتامین دی در کربن شماره ۱، شکل فعال ویتامین را تولید می‌کنند.

 

ساخت گلوکز
کلیه‌ها در گرسنگی طولانی‌مدت از اسیدهای آمینه و سایر پیش‌سازها، گلوکز می‌سازد، این روند گلوکونئوژنز نام دارد.

 

چگونگی انجام کار کلیه‌ها
۱- خون از طریق سرخ‌رگ از قلب به کلیه وارد می‌شود.

 

۲- خون با گذشتن از میلیون‌ها صافی کوچک، تمیز می‌شود.

 

۳- مواد دفعی از طریق میزنای (حالب) عبور کرده و به عنوان ادرار در مثانه جمع می‌گردد.

 

۴- خون تصفیه شده از طریق سیاه‌رگ‌ها به جریان خون بر می‌گردد.

 

۵- هنگامی که مثانه پر از ادرار می‌شود از طریق پیشابراه ادرار از بدن خارج می‌شود.

 

کلیه‌ها هر ۲۴ ساعت جمعاً حدود ۲۰۰ لیتر از مایعات بدن را تصفیه و به جریان خون بازمی گردانند. حدود ۲ لیتر مایع به صورت ادرار از بدن دفع می‌شود در حالی که باقی‌مانده یعنی حدود ۹۸ لیتر به بدن باز می‌گردد. ادرار دفع شده تقریباً ظرف مدت ۱ تا ۸ ساعت در مثانه ذخیره شده است

 

بهداشت کلیه
سالانه افراد بى شمارى در سراسر جهان به بیمارى حاد کلیه مبتلا مى شوند. اما هنوز اکثر مردم چیزى درباره این بیمارى - که تا زمانى که خیلى پیشرفته مى شود و خودش را نشان مى دهد - نمى دانند. همانند بیمارى قلبى، بیمارى کلیوى نیز یکى از مشکلات خاموشى سلامتى است که هیچ علائم یا نشانه اى در مراحل اولیه از خود بروز نمى دهد. نارسایی کلیوی تا حدودی خفته است زیرا فردی که دچار اوره و یا فشار خود بالا است امکان ابتلا به بیماری کلیوی را دارد، شاید به ظاهر مشکلی در کار نباشد اما اگر در تغذیه و یا روند درمان کم کاری شود امکان ابتلا به نارسایی کلیوی شدت می یابد. از هر 10 نفر یک نفر در معرض ابتلا به بیماری های کلیوی قرار دارد که بهداشت جهانی می گوید بین 5 تا 10 برابر این آمار، بیماری خفته کلیه وجود دارد.

 

نمود بیماری
در واقع بیمارى زمانى نمود پیدا مى کند که عملکرد کلیه کاهش پیدا مى کند و یا متوقف شود. به همین دلیل است که پزشکان سعى دارند با آگاه کردن مردم درباره این بیمارى و روند آن شانس خود را براى جلوگیرى از عدم عملکرد کلیه و نهایتاً مرگ افراد افزایش دهند. کلیه هاى سالم با تولید ادرار، خون بدن را از فضولات و مواد سمى پاک مى کنند. آن ها میزان «فلوید» بدن را تنظیم مى کنند و احتیاج به موادغذایى مثل سدیم، کلسیم، پتاسیم و فسفر دارند. علاوه بر این کلیه هاى بدن هورمون هایى ترشح مى کنند که باعث تنظیم فشارخون، ساخت سلول هاى خونى قرمز رنگ و مستحکم شدن استخوان ها مى شود. اکثر کلیه ها عملکرد خوب و درستى دارند، اما گاهى اوقات کلیه ها توانایى خود را در خارج کردن «فضولات و فلویدها» از دست مى دهد که باعث مى شود میزان این مواد خطرناک در بدن افزایش پیدا کند. چنانچه این موضوع معالجه نشود، ساخت مواد سمى، فلوید اضافى و میزان مواد معدنى خطرناک در بدن باعث مرگ مى شود.

 

انواع بیماری ها
1) بیمارى کلیوى حاد یا نارسایی حاد کلیه: وقتى که ناگهان کار کلیه ها متوقف مى شود.

 

2) بیمارى کلیوى مزمن (کهنه) یا نارسایی مزمن کلیه: در این نوع رشد این پروسه و روند بیمارى در طى چند ماه یا حتى چند سال طول مى کشد و چنانچه درمان نشود، مى تواند باعث از کار افتادن یک کلیه یا هر دوى آن ها شود. نشانه ها و علائم هر نوع بیمارى بستگى به شدت آن دارد. بیمارى نوع اول اغلب پس از یک عمل جراحى پیچیده یا یک ضربه یا آسیب جدى رخ مى دهد که علائم آن مثل جمع شدن فلوید، خونریزى داخلى، سرگیجه و حالت کما به طور یک دفعه و ناگهانى خودشان را بروز مى دهند که خوشبختانه در بسیارى از بیماران با درمان مناسب کلیه ها به وضعیت طبیعى یا نزدیک به آن بازمى گردند. بیماران مبتلا به بیمارى کلیوى مزمن، معمولاً با کاهش دائمى عملکرد کلیه ها مواجه مى شوند که بیمارى فشار خون و دیابت از رایج ترین دلایل آن است. درحقیقت بیش از 40 درصد بیمارانى که به بیمارى دیابت نوع یک مبتلا هستند، دچار بیمارى کلیه مزمن نیز خواهند شد. چنانچه بیمارى دیابت کنترل شود، احتمال ناراحتى کلیه کاهش پیدا مى کند.

 

نحوه درمان بیماران کلیوى
نحوه درمان این بیماران بستگى به درجه بیمارى و میزان پیش رفتگى آن دارد و در مراحل اولیه با تجویز داروهایى خاص قابل درمان است، اما در مراحل حادتر و انتهایى این بیماران به «دیالیز» منظم یا حتى پیوند کلیه نیاز دارند. در دیالیز از دستگاهى استفاده مى شود که محصولات اضافى و فضولات و فلویدهاى اضافه را از خون بدن خارج مى کند و آن را تصفیه مى کند. دو نوع دیالیز براى این بیماران وجود دارد، در نوع اول آن که HD نامیده مى شود، بیمار هفته اى سه مرتبه یا بیشتر باید به مرکز دیالیز برود و تا اتمام درمان به ماشین مربوط به دیالیز وصل باشد. اما نوع دوم آن که PD نامیده مى شود، معمولاً هر روز انجام مى شود که در این روش با استفاده از لوله اى که هنگام پیوند کلیه در قسمت نیم تنه بالاى بیمار قرار داده اند فضولات و مواد سمى از داخل کلیه انسان خارج مى شود. «گستون برت» یکى از 60 هزار بیمارى است که در لیست انتظار بیماران پیوند کلیه است. این کارگر 56 ساله 5 روز در هفته کار مى کند و هر روز نیز دیالیز مى شود. او مى گوید: درست است که با مشکلات زیادى مواجه هستم، اما با آن ها کنار مى آیم، مهم نیست، من زندگى خوب و سالمى دارم و اصلاً شکایتى ندارم. دکتر «راد» متخصص کلیه مى گوید: هیچ درمانى براى بیماران کلیوى مزمن وجود ندارد اما با دادن آگاهى لازمه به افراد عادى کمک کنیم تا حداکثر زمان ممکنه کلیه هاى سالمى داشته باشند که بخوبى کار کند.

 

نگه داری از کلیه
1) فشار خون خود را همیشه کمتر از 120 روی 80 نگه دارید. 120/80

 

2) چنانچه به بیمارى دیابت مبتلا هستید، حتماً تحت نظر پزشک باشید و سعى کنید آن را کنترل کنید.

 

3) رژیم غذایى مناسب و مغذى داشته باشید و حداقل روزانه 5 وعده از میوه جات و سبزیجات استفاده کنید.

 

4) مراقب کلسترول خود باشید.

 

5) سیگار نکشید.

 

6) روزانه بیش از 2/400 میلى گرم سدیم (نمک) مصرف نکنید، یعنى تقریباً معادل یک قاشق چایخورى.

 

7) حتماً روزانه زمانى را به ورزش اختصاص دهید.

 

8) حتماً سالى یک بار براى معاینه کلیه هاى خود نزد پزشک بروید.

 

9) همه آزمایش هاى مربوط به کلیه را که پزشکتان لازم و ضرورى مى داند، انجام دهید.

 

10) چنانچه دچار عفونت هاى کلیوى یا مثانه شدید نزد پزشک بروید که از علائم آن ادرار همراه درد یا سوزش، کدر و قرمز رنگ شدن رنگ ادرار، تب و لرز شدید، کمر درد و یا درد در دو طرف دنده هاى بدن است.

 

11) تا میتوانید آب بنوشید. روزی 6 تا 8 لیوان [۵]

 

12) از مصرف خودسرانه داروها بپرهیزید؛زیرا اغلب مواد داروئی از کلیه جذب می شوند(مواد نیروزائی که افراد بدنساز استفاده میکنند به شدت به کلیه و به اندام های دیگر آسیب جدی در صورت مصرف مکرر وارد می کند)

 

کلیه به عنوان غذا
کلیه حیوانات در بسیاری از فرهنگ‌ها و کشورها جز غذا محسوب می‌شود. در ایران، انگلیس، فرانسه، اسپانیا، سوئد و بسیاری کشورها کلیه پخته و خورده می‌شود. در اسلام خوردن کلیه مکروه است.

 

 

بطور معمول در هر فرد سالم دو کلیه وجود دارد که هر یک در یکطرف ستون مهره ها و زیر دنده های تحتانی واقع شده اند. کلیه ها به رنگ قرمز متمایل به قهوه ای بوده و از نظر شکل شبیه لوبیا می باشند. هر کلیه به اندازه مشت بسته فرد است. اکثر اعضائ بدن برای عملکرد مطلوب وابسته به کلیه ها هستند

 

سه وظیفه اصلی کلیه ها
1-کلیه ها آب بدن را تنظیم می کنند: برای اینکه بدن شما بدرستی و به نحو مطلوب فعالیت کند لازم است که دارای حجم مناسب آب باشد. یکی از مهمترین وظایف کلیه ها برداشت آب اضافی یا حفظ آب بدن در موارد ضرورت می باشد.

 

2-کلیه ها مواد زائد را برداشت می کنند[ویرایش]
بسیاری از مواد در خون و مایعات بدن باید در اندازه مناسب وجود داشته باشند تا بدن به درستی عملکرد داشته باشد. برای مثال: سدیم و پتاسیم مواد معدنی هستند که از مواد غذایی بدست می آیند. این مواد معدنی برای سلامتی لازم هستند اما باید در حد معینی نگهداشته شوند. زمانیکه کلیه ها بدرستی فعالیت کنند، مواد زائد از بدن داخل ادرار ترشح می شوند همچنین کلیه ها در تنظیم سایر مواد معدنی در بدن مانند: کلسیم و فسفر که برای تشکلی استخوان لازمند، کمک می کنند مواد زائد مانند: اوره و کراتی نیز باید از بدن خارج شوند . اوره و سایر مواد زائد زمانی که بدن پروتئین ها مانند: گوشت را تجزیه می کند، تشکیل می شوند. کراتی نین یک محصول زائد عضلات است. اگر فعالیت کلیه ها کاسته شود، اوره و کراتی نیز در خون افزایش می یابند بسیاری از محصولات زائد اگر از مایعات بدن جدا نشوند برای بدن سمی هستند برای مثال، وقتی فردی دارویی مصرف می کند، مواد زائد شیمیایی که از مصرف این دارو در بدن بوجود می آیند، عمدتا توسط کلیه ها از بدن خارج می شوند.

 

٣- کلیه ها هورمون می سازند
کلیه های سالم پیک (پیغام بر) های شیمیایی مهمی بنام هورمون ها را نیز می سازند. این هورمون ها در جریان خون گردش کرده و بعضی از عملکردهای بدن مانند: فشار خون، ساخت گویچه های قرمز و برداشت کلسیم از روده ها را تنظیم می کنند

 

نفرون
نِفرون واحد ساختمانی و کارکردی کلیه در مهره‌داران است. گردیزه برابرنهاده فرهنگستان فارسی است. این واژه از ترکیب واژه فارسی گُرده (به معنی کلیه) و پسوند -یزه (پسوند کوچک‌کننده) گرفته شده‌است.
نفرون لوله پیچیده‌ای است که از یک لایه بافت پوششی که در یک پایانه بسته است و در پایانه دیگر به درون لگنچه باز می‌شود، ساخته شده‌است. تعداد نفرون‌ها در انسان پس از تولد افزایش نمی‌یابد اما درازای نفرون در دوره رشد بیشتر می‌شود. هر نفرون از کپسول بومن، لوله پیچیده نزدیک، لوله هنله، لوله پیچیده دور و مجرای جمع‌کننده ساخته شده‌است.

 

 

در هر دقیقه ۵۰۰ سی سی پلاسما وارد نفرون شده و تنها ۱۰۰ سی سی از آن پالایش می‌گردد. با نگرش به این که در همین مدت تنها کمتر از ۱ سی سی ادرار پایه ریزی می‌گردد، بنابراین بیشتر از ۹۹٪ از آبی که وارد کپسول بومن شده‌است، در عمل باز جذب به خون بازگشت داده می‌شود. مهمترین عمل کلیه‌ها در انسان و پستانداران دفع مواد نیتروژن دار مانند اوره است. نفرون‌ها می‌توانند اوره را تا صد برابر در ادرار افزایش دهند؛ ولی اگر میزان آن در ادرار به ۵ درصد برسد فرآوری مسمومیت می‌کند.

 

چگونگی پایه‌ریزی ادرار در نفرون
تراوش گلومرولی: بخشی از پلاسما که از گلومرول می‌گذرد، از غشای کپسول بومن پالایش می‌شود. در پالایه گلومرولی، سلول خونی، درشت مولکول‌ها و پروتئین وجود ندارند. همچنین در این مرحله هیچ‌گونه گزینشی در داخل شدن مواد به درون کپسول بومن انجام نمی‌شود. بلکه تراوش تابع فشار هیدروستاتیک و درشتی یا ریزی مولکول‌ها است.

 

بازجذب: در این مرحله که در محل شبکه دوم مویرگی صورت می‌گیرد، مواد مورد نیاز بدن همانند آب، گلوکز و اسید آمینه دوباره به خون برگشت داده می‌شوند. این عمل را باز جذب می‌نامند.

 

تراوش: افزون بر جذب دوباره، لوله‌های نفرونی می‌توانند تراوش نیز انجام دهند. در این کار برخی از مواد بدست سلول‌های پوسته لوله‌های نفرون تراوش می‌گردد. کراتینین، پتاسیم و هیدروژن از این مواد هستند. کراتینین یک ماده نیتروژن دار است و از تجزیه کراتین موجود در سلولهای مغزی و عضلانی بوجود می‌آید.

 

تراوش کراتینین به ویژه از دید بررسی کار کلیه‌ها اهمیت دارد. هیدروژنی که به چرایی فرآوری اسید در اعمال متابولیسمی ایجاد می‌شود، اگر در مایعات بدن انباشته شود فرآوری اسیدوز می‌نماید. پتاسیم گرچه از لوله‌های ابتدایی گردیزه جذب دوباره می‌گردد، در لوله‌های انتهایی به ادرار تراوش می‌شود و از بالا رفتن غلظت آن در مایعات بیرون سلولی که خطرناک است جلوگیری می‌نماید.
 

 

برای دریافت فایل PDF کلیک کنید.