کبد

جـِـگَر یا کَبـِد بزرگترین غده بدن است که در فعالیت‌های سوخت‌وساز بدن مانند گوارش نقش دارد.

 

تمام خون دستگاه گوارش توسط سیاهرگی به نام ورید پورت جمع‌آوری شده و وارد کبد می‌شود و تمام مواد جذب شده از لوله گوارشی از کبد عبور می‌کنند. دیگر کارهای کبد به دام انداختن سموم و تصفیه آنها با تبدیل کردنشان به مواد بی ضرر است. همچنین، این کبد است که متابولیسم داروها را در بدن بر عهده دارد. شرکت در خون سازی (در دوره پیش از تولد) و مقاومت در برابر عفونت‌ها، فراهم ساختن سریع انرژی در هنگام ضرورت، ذخیره آهن و... از دیگر فعالیتهای کبد است

 

سلولهای کبدی پروتئین‌های مختلفی را به طور دائمی می‌سازند از جمله آلبومین، پروترومبین، فیبرینوژن، لیپو پروتئینها و هپارین.

 

سلولهای کبدی مواد مختلفی از جمله تری گلیسریدها، گلیکوژن و ویتامینها را ذخیره می‌کنند.

 

کبد به عنوان یک سیستم بافری مهم برای گلوکز خون عمل می‌کند به این معنی که هنگامی که گلوکز خون بعد از صرف یک وعده غذا تا غلظت زیادی بالا می‌رود میزان ترشح انسولین نیز افزایش می‌یابد و در حدود ۳/۲ گلوکز جذب شده از روده بلافاصله به گلیکوژن تبدیل شده و در کبد ذخیره می‌شود. در طی ساعات بعد که غلظت گلوکز خون و نیز در این ترشح انسولین کاهش می‌یابد، کبد گلیکوژن را تجزیه و به گلوکز تبدیل می‌کند.

این تنظیم در بیماران با اختلالات کبدی تقریباً غیر ممکن است.

 

 

کالبدشناسی

کبد عضو قهوه‌ای مایل به قرمز با چهار لوب نابرابر از نظر شکل و اندازه می‌باشد. وزن طبیعی کبد انسان ۱٫۶۶-۱٫۴۴ کیلوگرم (۳٫۷-۳٫۲ پوند) بوده،[۶] و اندامی صاف، صورتی-قهوه‌ای و مثلثی شکل می‌باشد. کبد بزرگترین اندام داخلی (پوست بزرگترین اندام کلی است) و بزرگترین غده در بدن انسان است. محل این اندام در یک چهارم بالایی حفره شکمی بوده، و درست زیر دیافراگم قرار دارد. کبد در سمت راست معده بوده و روی کیسه صفرا قرار دارد. دو رگ خونی به آن متصل شده است، یکی از آن‌ها شریان کبدی و دیگری سیاهرگ باب نام دارد. شریان کبدی خون آئورتی را حمل می‌کند، در حالی که سیاهرگ باب خون شامل مواد مغذی هضم شده از گوارش و همچنین طحال و لوزالمعده را حمل می‌کند. این رگ‌های خونی به مویرگ‌ها تقسیم شده، و خون را به لوبول‌ها هدایت می‌کنند. هر لوبول از میلیون‌ها یاخته کبدی تشکیل شده که اساس یاخته‌های متابولیکی هستند. لوبول‌ها واحدهای عملکردی کبد هستند.

 

انواع سلول

دو نوع عمده از سلول‌های عمومی در لوبول‌های کبد وجود دارد؛ سلول‌های پارانشیمی و غیرپارانشیمی. ۸۰٪ حجم کبد را سلول‌های پارانشیم تشکیل داده و هپاتوسیت نامیده می‌شوند. سلول‌های غیرپارانشیمی ۴۰٪ از تعداد کل سلول‌های کبد را تشکیل می‌دهند اما تنها ۶٫۵٪ حجم کبد را شامل می‌شوند. سلول‌های آندوتلیال سینوسی کبدی، سلول‌های کوپفر و سلول‌های ستاره‌ای کبدی تعدادی از سلول‌های غیرپارانشیمی سینوس کبد هستند.[۷]

 

جریان خون

کبد دارای دو جریان خون از سیاهرگ باب و شریان کبدی می‌باشد. حدود ۷۵٪ از جریان خون کبد، توسط سیاهرگ باب از خون وریدی طحال، دستگاه گوارش و اندام‌های مرتبط با آن تامین می‌شود. شریان کبدی باقیمانده جریان خون کبد را تامین می‌کند. اکسیژن از هر دو منبع تامین می‌شود؛ تقریبا نصف اکسیژن کبد توسط سیاهرگ باب و نصف آن توسط شریان کبدی تهیه می‌شود.[۸]

خون در سینوس‌های کبدی جریان یافته و داخل ورید مرکزی هر لوبول تخلیه می‌شود. وریدهای مرکزی با ورید کبدی که کبد را ترک می‌کند یکی می‌شوند.

 

جریان صفراوی

 

درخت صفراوی

اصطلاح درخت صفراوی از شاخه‌های بلند مجاری صفراوی گرفته شده است. صفرای تولید شده در کبد در کانال‌های صفراوی که با مجاری صفراوی ادغام شده، جمع می‌شوند. درون کبد، این مجاری، مجاری صفراوی داخل‌کبدی نامیده می‌شوند (درون کبد)، و هنگامی که خارج می‌شوند آن‌ها را خارج‌کبدی (بیرون از کبد) می‌نامند. مجاری داخل‌کبدی درنهایت به مجاری کبدی چپ و راست تخلیه می‌شوند و با ادغام خود مجرای مشترک کبدی را می‌سازند. مجرای سیستیک کیسه صفرا با مجرای مشترک کبدی متصل شده و مجرای مشترک صفرا را تشکیل می‌دهند.

 

صفرا توسط مجرای مشترک صفرا مستقیما وارد دوازدهه می‌شود، یا توسط مجرای سیستیک موقتا در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. مجرای مشترک صفرا و مجرای پانکراس با یکدیگر در آمپول واتر وارد بخش دوم دوازدهه می‌شوند.

 

کبد انسان

اگر سطح جداری را مشاهده کنید، کبد انسان به طور معمول به دو لوب تقسیم می‌شود (چپ و راست)؛ اما اگر سطح احشایی را مشاهده کنید کبد به چهار لوب به علاوه لوب دمی و چهارگوش تقسیم می‌شود. نشانه‌های کالبدشناسی دیگری نیز وجود دارد، از جمله لیگامان وریدی (لیگامان آرانشیو) و لیگامان دایره‌ای (لیگامان ترس) که بعدا در سمت چپ کبد به دو بخش تقسیم می‌شوند. لیگامان داسی (لیگامان فلسی‌فرم) در جلوی کبد (سمت قدامی) قابل مشاهده است. این لیگامان کبد را به دو لوب چپ و راست تقسیم می‌کند.

 

بخش‌های کالبدشناسی

کبد در طبقه‌بندی Couinaud کالبدشناسی کبد، به هشت بخش عملکردی مستقل تقسیم می‌شود (یا اگر بخش‌های زیرین را حساب کنید به ۹ بخش تقسیم می‌شود).[۹]

 

دیگر حیوانات

کبد در تمام مهره‌داران وجود دارد، و به طور معمول بزرگترین اندام (داخلی) می‌باشد. شکل آن در گونه‌های مختلف متفاوت است، و به دلیل شکل بزرگش و ترتیب قرارگیری اندام‌های اطراف آن قابل تشخیص است. با این حال، در بیشتر گونه‌ها کبد به دو لوب چپ و راست تقسیم می‌شود؛ استثنا در این قاعده کلی مارها هستند، که به دلیل ضرورت شکل بدن کبد آن‌ها به شکل سیگار برگ وجود دارد. ساختار داخلی کبد آن کاملا شبیه همه مهره‌داران است.

 

این اندام گاهی اوقات به عنوان کبد مرتبط با دستگاه گوارش طنابداران اولیه مثل نیزک یافت می‌شود. هرچند، این اندام یک غده ترشحی است، نه یک اندام متابولیکی، و چگونگی هم‌ساخت‌شناسی واقعی آن با کبد مهره‌داران مشخص نیست.[۱۰]

 

فیزیولوژی

عملکردهای مختلفی از کبد توسط سلول‌های کبدی یا هپاتوسیت‌ها انجام می‌شود. در حال حاضر، هیچ اندام مصنوعی یا دستگاهی که توانایی تقلید تمام عملکردهای کبد را داشته باشد وجود ندارد. در درمان تجربی نارسایی کبد بعضی از عملکردها را می‌توان با دیالیز کبد مشابه سازی کرد. تصور می‌شود که کبد مسئول ۵۰۰ عملکرد جداگانه در ترکیب با دیگر سیستم‌ها و اندام‌ها می‌باشد.

 

سنتز

بخش بزرگی از سنتز اسیدآمینه

کبد نقش‌های متعددی در متابولیزم کربوهیدارت‌ها دارد

نوگلوکززایی (سنتز گلوکز از اسید آمینه‌ها، لاکتات یا گلیسرول)

گلیکوژنولیز (شکستن گلیکوژن به گلوکز)

گلیکوژنز (تشکیل گلیکوژن از گلوکز)(بافت‌های ماهیچه‌ای نیز می‌توانند این کار را انجام دهند)

کبد مسئول اصلی متابولیزم پروتئین‌ها، سنتز و همچنین تخریب آن‌ها می‌باشد.

کبد چندین نقش متعدد در متابولیزم لیپیدها دارد:

سنتز کلسترول

لیپوژنزیس، تولیدات تری‌گلیسیریدها (چربی‌ها)

بخش عمده‌ای از لیپوپروتئین‌ها در کبد سنتز می‌شوند.

کبد فاکتورهای انعقادی I (فیبرینوژن)، II (پروترومبین)، V، VII، IX، X و XI، همچنین پروتئین سی، پروتئین اس و آنتی‌ترومبین را تولید می‌کند.

در سه‌ماهه اول زندگی جنین، کبد اصلی‌ترین محل برای تولید گلبول قرمز می‌باشد. در هفته ۳۲ باروری، مغز استخوان تقریبا به طور کامل این وظیفه را به عهده می‌گیرد.

کبد صفرا (مایع زرد رنگ) را تولید و دفع می‌کند، صفرا برای امولیسیون چربی‌ها مورد نیاز بوده و به جذب ویتامین کا کمک می‌کند. مقداری از صفرا مستقیما وارد دوازدهه می‌شود و مقداری از آن در کیسه صفرا ذخیره می‌شود.

کبد همچنین فاکتور رشد شبه انسولین ۱ را تولید می‌کند، هورمون پروتئینی پلی‌پپتیدی که نقش مهمی در رشد کودکان و تداوم آنابولیسم در بزرگسالان دارد.

کبد محل عمده تولید ترومبوپپتین می‌باشد. ترومبوپپتین یک هورمون گلیکوپروتئین می‌باشد که تولید پلاکت‌ها توسط مغز استخوان را تنظیم می‌کند.

تفکیک

شکستن انسولین و دیگر هورمون‌ها

گلوکورینه کردن بیلی‌روبین، باعث تسهیل دفع صفرا می‌شود.

کبد مواد سمی را تجزیه یا تغییر می‌دهد (به عنوان مثال با متیلاسیون) و بیشتر داروها در فرایند متابولیزم دارو تولید می‌شود.

کبد آمونیاک را به اوره تبدیل می‌کند (چرخه اوره).

سایر عملکردها

کبد محل ذخیره بسیاری از مواد از جمله گلوکز (به شکل گلیکوژن)، ویتامین آ (ذخیره ۲-۱ سال)، ویتامین د (ذخیره ۴-۱ ماه)، ویتامین ب ۱۲ (ذخیره ۳-۱ سال)، ویتامین کا، آهن، و مس می‌باشد.

کبد مسئول اثرات ایمونولوژیکی می‌باشد - سیستم فاگوسیتی تک هسته‌ای (ام پی اس) کبد شامل بسیاری از سلول‌های ایمونولوژیکی فعال است، همچنین به عنوان «غربال» برای آنتی‌ژن‌های حمل شده توسط سیستم باب عمل می‌کند.

کبد، آلبومین، عمده‌ترین ماده اسمولاریته پلاسمای خون را تولید می‌کند.

کبد آنژینوتنسینوژن را سنتز می‌کند، هورمون مسئول بالا بردن فشار خون، که توسط رنین فعال می‌شود، زمانی که کلیه احساس کند فشار خون پایین است رنین را آزاد می‌کند.

کبد به عنوان مخزن خون نیز عمل می‌کند، یک اندام قابل بسط می‌باشد. مقدار زیادی از خون می‌تواند در رگ‌های خونی ذخیره شود، این مقدار حجم نرمال خون در وریدهای کبدی می‌باشد و در سینوس‌های کبدی در حدودو ۴۵۰ میلی لیتر می‌باشد. در طول نارسایی قلبی با احتقان محیطی، کبد گسترش می‌یابد، و گاهی اوقات ۰٫۵ تا ۱ لیتر از خون اضافی به علت فشار بالا در دهلیز راست که باعث بازگشت فشار در کبد می‌شود در وریدهای کبدی و سینوس‌ها ذخیره می‌شود.

ارتباط با پزشکی و داروشناسی

ظرفیت اکسیداتیو کبد با افزایش سن کاهش می‌یابد بنابراین هر دارویی که به اکسیداسیون نیاز داشته باشد (مثلا بنزودیازپین) احتمال زیاد دارد که به سطوح سمیت برسد. هرچند، داروهایی با نیمه‌عمر کوتاه، از جمله لورازپام و اگزازپام در بیشتر مواردی که بنزودیازپین در طب سالمندان مورد نیاز است، ترجیح داده می‌شوند.

کبد از دو بخش بنام لوب بزرگ و کوچک تشکیل یافته است. قسمت اعظم کبد از سلول‌هایی موسوم به هپاتوسیت تشکیل یافته است.

کبد دارای دو منبع خونی می‌باشد:

1- شریان کبدی، یک سوم خون کبد را تامین می‌کند و از آئورت منشاء می‌گیرد.

2- ورید باب، دو سوم خون کبد را تامین می‌کند و خون گرفته شده از لوله گوارش را به آن می‌رساند.

 

اعمال مهم کبد

کبد، یک عضو بسیار حیاتی و مهم می‌باشد. کبد مسئول بیش از 500 کارکرد حیاتی در بدن است. وظایف مهم کبد عبارتند از:

- بیش از یک لیتر خون در هر دقیقه توسط کبد فیلتر می‌شود.

- تفکیک مواد مغذی از مواد زاید، سم زدایی، تبدیل مواد شیمیایی سمی و غیر قابل دفع به مواد غیر سمی و قابل دفع (غیر فعال کردن سموم)

- باکتری‌ها و سموم را پیش از آن که به جریان عمومی خون بدن راه یابند، از بدن دفع می‌کند.

- در حفظ تعادل و تنظیم هورمون‌های بدن نقش دارد.

- در ذخیره سازی و متابولیسم چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها نقش دارد.

- محل ذخیره گلوکز (قند) خون است. کبد گلوکز را تبدیل به گلیکوژن کرده و در خود ذخیره می‌کند. در صورت نیاز مجددا گلیکوژن را تبدیل به گلوکز کرده و به جریان خون وارد می‌سازد.

- محل ذخیره چربی‌ها، ویتامین‌ها، املاح معدنی (آهن، فولات، مس) و سایر مواد مغذی.

- سنتز آلبومین، فاکتورهای انعقاد خون، گلوگز از برخی آمینو اسیدهای خاص، گلوبین، فاکتورهای ایمنی سیستم ایمنی بدن، فسفولیپیدها و لیپوپروتئین ها را کبد برعهده دارد.

- کـبد صفرا را ترشح می‌کند. صفرا مایعی زرد متمایل به سـبـز اسـت. وظیفه صفرا، کمک به هضم و جذب چربی‌ها و دفـع مــواد زاید است.

- زدودن بیلی روبین از خون و دفع آمونیاک

کبد تصفیه خانه و پالایشگاه بدن است. اگر کبد وجود نداشت، داروها برای همیشه در بدنمان باقی می‌ماندند و بی اثر نمی شدند

- در سه ماه نخست بارداری، تولید گلبول‌های قرمز در جنین منحصرا توسط کبد صورت می‌گیرد. از هفته 24 بارداری به بعد، مغز استخوان این وظیفه را به عهده می‌گیرد.

- تمام خون برگشتی از دستگاه گوارش که حاوی مواد غذایی است، ابتدا به کبد می‌رود.

- کبد قادر است خودش را به طور کامل احیا و بازسازی کند. در پیوند کبد، تنها لوب بزرگ‌تر کبد فرد سالم به بدن فرد دریافت کننده پیوند زده می‌شود که پس از چند هفته، هم اهدا کننده و هم دریافت کننده کبدشان بازسازی می‌گردد.

 

بیماری‌های کبد

1- هپاتیت: هپاتیت به التهاب کبد اطلاق می‌گردد. عامل این التهاب می‌تواند ویروس، باکتری، برخی داروها و یا ضربه مکانیکی باشد. اما از این میان هپاتیت ویروسی از همه شایع‌تر و خطرناک‌تر است.

هپاتیت A وE از طریق آب و غذا انتقال می‌یابند. هپاتیت B از طریق خون، مایعات بدن، رابطه جنسی، سوزن مشترک و مادر آلوده به جنین انتقال می‌یابد. هپاتیت C نیز عمدتا از طریق خون انتقال می‌یابد.

 

2- کبد چرب: به تجمع سلول‌های چربی در کبد اطلاق می‌گردد. کبد چرب در افراد چاق و دیابتی بیشتر مشاهده می‌گردد.

 

3- سرطان کبد: در این حالت تکثیر سلول‌های کبدی سریع‌تر از حالت عادی انجام می‌گیرد. هپاتیت B و C شانس ابتلا به سرطان کبد را افزایش می‌دهند.

 

4- سیروز کبدی: آسیب پیشرفته‌ی کبد، سیروز کبدی نامیده می‌گردد. در این بیماری، کبد دیگر نمی‌تواند خودش را ترمیم و بازسازی کند، به همین خاطر کبد به تدریج از کار می‌افتد. پیوند کبد، تنها راه درمان سیروز کبدی می‌باشد. مصرف زیاد مشروبات الکلی، هپاتیت B و C، و بیماری‌های خود ایمنی از عوامل ایجاد کننده سیروز کبدی می‌باشند.

 

5- سنگ کیسه صفرا: به وجود سنگ در کیسه صفرا اطلاق می‌گردد. سنگ کیسه صفرا عمدتا از بلورهای کلسترول تشکیل یافته است، اما در این سنگ‌ها املاح صفراوی و کلسیم نیز مشاهده می‌گردد.

 

6- یرقان(زردی): به افزایش غلظت بیلی روبین خون اطلاق می‌گردد. یرقان موجب زرد شدن پوست، سفیدی چشم‌ها و غشای مخاطی دهان می‌شود.

 

علایم خوب کار نکردن کبد

عدم تحمل غذاهای چرب و ادویه دار

افزایش وزن

سردرد تکرار شونده

کبد انسان

سوءهاضمه

یبوست مزمن

ضایعات پوستی مثل اگزما، پسوریازیس و جوش دانه‌ها

طعم فلز در دهان

تورم و یا درد شدید شکم

اختلالات روده ای، سینوسی و آلرژیک

سیستم ایمنی ضعیف

پیری زودرس

خستگی مزمن

خونریزی و یا کبود شدن سریع پوست

ادم پاها (تجمع مایعات در پاها)

مدفوع آغشته به خون و یا قیر مانند و یا مدفوع کم رنگ

ادرار خیلی تیره

خارش طولانی مدت پوست

بی‌اشتهایی، تهوع و استفراغ و علائم شبه آنفلوانزا

 

پیشگیری از بیماری‌های کبدی

- از مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر جدا خودداری کنید.

- مصرف بی رویه استامینوفن و سایر مسکن‌های درد مانند: TYLENOL به غیر از آسپیرین، برای کبد مضر می‌باشد.

- حتما خود را در مقابل ویروس هپاتیت B واکسینه کنید.

داروها نیز برای کبد سم محسوب می‌شوند، بنابراین از مصرف خودسرانه آن‌ها بپرهیزید. داروها را با تجویز پزشک مصرف کرده و میزان دوز مصرفی آن‌ها را خودسرانه افزایش ندهید

- از مصرف بیش از حد ویتامین‌های محلول در چربی مانند A,D,E,K  بپرهیزید.

- از مصرف غذاهای پرچرب بپرهیزید.

- وزن خود را در حد متناسب حفظ کنید.

- بهداشت فردی را رعایت کنید.

- از مصرف داروهای غیر ضروری اجتناب ورزید. از مصرف همزمان چند دارو با هم خودداری کنید، مگر با تجویز پزشک.

- مصرف ویتامین C و چای سبز برای سلامتی کبد مفید است.

- مصرف غذاهای سرخ کرده، آماده (فست فود) و روغن‌های جامد را به حداقل برسانید.

- از غذاهای پرچرب، خیلی شیرین و یا شور بپرهیزید.

- به طور منظم ورزش کنید. 2 تا 3 روز در هفته فعالیت بدنی داشته باشید.

- مصرف غذاهای پر فیبر را افزایش دهید مانند: سبزیجات، میوه‌ها، برنج، غلات و دانه‌های سبوس‌دار.

- هرگز به سرنگ و سوزن‌های دور انداخته شده دست نزنید.

- هنگام سمپاشی، استفاده از اسپری حشره‌کش و رنگ کردن حتما از ماسک استفاده کرده و از تهویه مناسب اتاق مطمئن گردید. همچنین برای جلوگیری از تماس یافتن این‌گونه مواد شیمیایی با پوست، حتما از دستکش، کلاه و ماسک استفاده کنید.

- از آمیزش جنسی محافظت نشده و استفاده مشترک از سرنگ و سوزن خودداری کنید.

- هپاتیت B و C درمان نشده منجر به سیروز کبدی، سرطان کبد و سرانجام پیوند کبد می‌گردند. بنابراین چنانچه جزو آن دسته از افرادی می‌باشید که در معرض این بیماری‌ها قرار دارید، حتما واکسن هپاتیت B را تزریق کنید و به طور منظم هم تست هپاتیت را انجام دهید.